از تفکر انتقادی (تفکر نقادانه) یا critical thinking به عنوان یکی از روش‌های مختلف تفکر یاد می‌شود.
در این مقاله می‌خواهیم این روش را توضیح دهیم. این مقاله را می‌توان یک آموزش کامل در زمینه تفکر انتقادی یا نقادانه لحاظ کرد. با من همراه باشید.
این آموزش در پنج درس تنظیم شده است. درس‌های دیگر تفکر انتقادی؛ و تفکر نقادانه را با استفاده از لینک‌های انتهای هر درس ببینید.
همچنین نظرات و سؤالات خود را در رابطه با موضوع تفکر انتقادی و هر موضوعی مرتبط با این مبحث، در انتهای صفحه در قسمت نظرات بنویسید.
باید توجه داشت که از دیدگاه مهندسی فکر جایگاه و مفهوم تفکر انتقادی نسبت به آنچه که متدوال‌تر است، متفاوت است؛ در این مقاله قصد بیان رویکرد مهندسی فکر نسبت به تفکر انتقادی را نداریم.
بلکه تنها به دنبال آن هستیم تا تفکر انتقادی را از نگاه صاحب‌نظران آن بشناسیم. چرا که از تفکر انتقادی به عنوان یکی از مهارتهای اساسی زندگی یاد می‌شود؛ این مهارت جزو مهارتهای پایه مجموعه مهارتهای زندگی می‌باشد.
تفکر انتقادی (تفکر نقادانه یا critical thinking) یعنی‌چه؟ راههای تقویت تفکر انتقادی و تفکر نقادانه چیست؟ (قسمت ۱)
(برگرفته از کتاب بازسازی ذهن هوشمند ۲)
۱. قبل از هر صحبتی درباره تفکر انتقادی (تفکر نقادانه) باید ابتدا آن را بشناسیم.
یکی از راههای شناخت معنی تفکر انتقادی، از راه معنی کردن واژه‌های سازنده آن یعنی(تفکر و انتقاد) است.
الف. تفکر (thinking) به چه معنی است؟
یکی از تعریف‌هایی که هنوز در عرصه علمی به وضوح و شفافیت کاملی نرسیده است، تعریف تفکر است. تفکر به چه معناست و با حالت‌های دیگر از جمله توهم، تعقل، تدبر، تأمل و … چه ارتباطی دارد؟ سؤالی که نیاز به بحث فراوان دارد و در فلسفه و روا‌ن‌شناسی در این باره بحث شده است.
جالب اینجاست که تفکر، پراستفاده‌ترین ابزار انسان در زندگی است. ولی کمترین آگاهی درباره آن ندارد.
یکی از بزرگ‌ترین تناقض‌های زندگی بشر، همین نکته است. طبیعی است تا نسبت به یک ابزار شناخت کامل و کافی نداشته باشیم، نمی‌توانیم از آن درست استفاده کنیم!
خلاصه‌ترین و متداول‌ترین تعریف تفکر این تعریف است: رسیدن از معلوم به مجهول. این تعریف بسیار ناقص و غیر واضح است.
در مهندسی فکر اشکالات فراوانی به تعاریفی از این دست وارد می‌شود.
به نظر شما تعریف تفکر چه تعریفی باید باشد؟
در اینجا تعریف دقیق تفکر از نگاه مهندسی فکر را ارائه نمی‌کنم چرا که تعریف مهندسی فکر، یک تعریف عمقی و درکی است که در یک کارگاه جداگانه باید به صورت عملی به آن دست پیدا کنیم.
ولی برای اینکه شما خوانندگان عزیز سردرگم نشوید و تعاریف را با یکدیگر قاطی نکنید، یک تعریف قابل قبول‌تر از آن ارائه می‌کنم.
تفکر چیست؟
تفکر یک عملیات ذهنی است که به وسیله تجزیه و ترکیب ایدههای ما، ایدههای جدیدی شکل می‌گیرند. این ایدههای جدید محرک ما برای انجام فعالیت‌ها و عکس‌العمل‌های مختلف هستند.
هر عکس‌العملی که از ما انسان‌ها سر می‌زند، یک پیشینه ذهنی دارد؛ که قسمتی از آن عصبی و قسمتی دیگر مربوط به ایده‌ها و افکار ماست. پس به شکل خلاصه می‌توانیم بگوییم که تفکر یعنی استفاده از ایدههای اولیه (تجزیه و ترکیب آن‌ها) برای رسیدن به ایدههای جدید.
ولی یک سؤال مهم دیگر که پرسیده می‌شود این است که اصلا چرا فکر می‌کنیم؟
جواب مختصر این سؤال این است که انسان‌ها برای رسیدن به اهداف خود نیاز به راه‌کار و ایده دارند. ولی این ایده‌ها در ابتدا نزد انسان‌ها وجود ندارد.
پس باید راهی برای رسیدن به این ایده‌ها داشته باشیم. تفکر همان راه رسیدن به ایدههای مورد نیاز انسان برای رسیدن به هر هدفی است.
از یک نگاه دیگر، تفکر قابلیت و سلاحی است که قدرت ساخت ایدههای جدید را به انسان می‌دهد.
تفکر نهفته‌ترین سلاح انسان‌هاست که از قدرت آن باخبر نیستند. به خاطر همین ناآگاهی نسبت به تفکر، از آن غفلت کردند.
برای آشنایی با جنبه‌های مختلف، عمیق و شگفت‌انگیز تفکر، نظام مهندسی فکر را پیگیری کنید.
ب. بعد از مشخص شدن تعریف تفکر، باید نقد و انتقاد را نیز تعریف کنیم.
به نظر شما انتقاد به چه معناست؟ خیلی از انسان‌ها انتقاد را به این معنی فرض می‌کنند که باید چیزی را زیر سؤال ببریم و آن را کم ارزش جلوه دهیم[۱]!
این دیدگاه درست نیست. نقد به معنی تشخیص خوبی‌ها از بدی‌هاست و انتقاد نیز یعنی آشکار کردن خوبی‌ها از بدی‌ها[۲]. اما در بین انسان‌ها به معنی ایرادگیری و عیب‌جویی متداول شده است.
پس یک نقد خوب دو جنبه باید داشته باشد. مشخص کردن نکات قوت و نکات ضعف. معنی دیگر نقد سؤال کردن و ارزیابی کردن است.
ارزیابی کردن هم همان مشخص کردن نقاط قوت و ضعف یک مسأله است. نقد صحیح برای تحلیل سازنده و ایجاد درک بهتر از آنچه که اتفاق افتاده است، می‌باشد.
نقد یعنی نه بی‌دلیل چیزی را بپذیریم و نه بی‌دلیل چیزی را رد کنیم.[۳]
ج. با توجه به معانی تفکر و انتقاد، معنی تفکر انتقادی به این ترتیب خواهد بود:
تفکری که هدف آن ارزیابی، تحلیل سازنده و درک بهتر از مسائل است که هدف آن دست‌یابی بهتر به اهداف خواهد بود.
یعنی با ارزیابی و تحلیل سازنده به دنبال آن هستیم که در هر زمینه‌‌ای به نتایج بهتری دست پیدا کنیم. با توجه به این تعریف اهمیت تفکر نقادانه مشخص می‌شود.
تفکر نقادانه (critical thinking) تعاریف دیگری دارد از جمله:
۱. فرد چه تصمیمی می‌گیرد و چه کاری می‌خواهد انجام دهد.
۲. آزمودن دقیق تفکر خودمان و دیگران برای کشف نقاط قوت و ضعف آن
۳. تفکر درباره تفکر ( از دیدگاه مهندسی فکر، با روش‌های تفکر نقادانه این اتفاق کامل شکل می‌گیرد)
۴. تفکری که در جستجوی شواهد، دلایل و مدارک برای یک قضاوت و نتیجه‌گیری است.
۵. مهارت قضاوت صحیح و به‌جا
۶. فرآیندی که به بررسی میزان صحت، دقت و ارزش اطلاعت و داده‌هاست.
۷. تفکر نقادانه یا انتقادی یک فرایند شناختی فعال، هدفمند و سازماندهی شده است؛ که به وسیله آن، تفکر خود و دیگران را بررسی کرده و درک خودمان را از وقایع روشن‌تر می‌کنیم و ارتقا می‌بخشیم.
اولین راه برای رشد تفکر انتقادی:
باید دقت کنیم که مشاهده صحیح و بدون قضاوت اولیه می‌تواند مهارت تفکر انتقادی ما را بسیار افزایش دهد. چرا که ما انسان‌ها معمولا قبل از بررسی، از ابتدا شروع به قضاوت می‌کنیم.
قبل از اینکه مشاهدات خودمان را تکمیل کنیم و این مشاهدات را بررسی کنیم. پس یکی از مها‌رت‌هایی که برای تفکر نقادانه باید بسیار تقویت کنیم، مهارت مشاهده صحیح و دقیق است.
برای تبیین تفاوت قضاوت و مشاهده از یک مثال ساده استفاده می‌کنم.
فلانی بازیکن خوبی نیست (یک قضاوت است)؛ وقتی که با یک پدیده مواجه می‌شویم مثلا فلانی در این بازی گل نزده است. یعنی با مشاهده یک پدیده (گل نزدن بازیکن) به این قضاوت رسیدیم که (فلانی بازیکن خوبی نیست).
حالا با روش تفکر نقادانه این سؤال را می‌پرسیم که آیا چنین قضاوتی با مشاهده ناقص ما درست است یا خیر؟ مشاهده ناقص در این مثال نشان‌دهنده این است که فرایند تفکر انتقادی به شکل صحیح اتفاق نیفتاده است چرا که مشاهده اولیه دقیق و کامل نبوده است.
توضیحات بیان شده در ویدیوی زیر با مبحث تفکر انتقادی رابطه تنگاتنگی دارد. از شما دعوت می‌کنم به دقت این ویدیو را تماشا کنید.
برای مطالعه ادامه این درس بر روی لینک زیر کلیک کنید.
درس دوم تفکر انتقادی
——————————————————————————————————————————-
[۱] . مهارتهای زندگی، مسعود دهستانی. جلد اول
[۲] . مجله پرسمان، شهریور ۱۳۸۳،شماره ۲۶
[۳] . مهارتهای زندگی مسعود دهستانی، جلد اول
برای دریافت آموزش‌های کامل‌تر و جامع‌تر، به آموزش‌های مربوط به دوره کارخانه ذهن هوشمند مراجعه کنید.
اگر در مسیر یادگیری، رشد ذهن، تفکر و رشد فردی جدی هستید، این آموزش می‌تواند مهم‌ترین آموزش زندگی شما باشد.
در صفحه کارخانه ذهن هوشمند اطلاعات تکمیلی و جامعی در این باره قرار داده شده است.
دوره بلند مدت کارخانه ذهن هوشمند
مطالعه مقالات به زبان‌ها انگلیسی در وبسایت زیر:
۳ دیدگاه. دیدگاه جدید بگذارید
[…] درس اول تفکر انتقادی […]
[…] درس اول تفکر انتقادی […]
[…] درس اول […]